آیین‌نامه ایمنی کار روی خطوط و تجهیزات برق‌دار
راهنمای جامع برای ایمنی و حفاظت در کار با برق
در دنیای امروز، صنایع و تأسیسات مانند بیمارستان‌ها به برق مداوم نیاز دارند. قطع برق می‌تواند باعث خسارات مالی یا جانی شود. این آیین‌نامه، مقررات ایمنی برای انجام تعمیرات و تغییرات روی خطوط و تجهیزات برق‌دار را توضیح می‌دهد تا افراد بدون خطر کار کنند.
این راهنما بر اساس آیین‌نامه رسمی وزارت کار (مصوب ۲۹ اسفند ۱۳۹۸) تهیه شده و به زبانی ساده، کوتاه و خوانا بازنویسی شده است تا حتی افراد عادی هم به راحتی درک کنند.
کلمات کلیدی: ایمنی کار برق‌دار، حفاظت فنی، فواصل مجاز برق، ابزار ایمنی برق، خطوط هوایی.
هدف و دامنه شمول
هدف این آیین‌نامه، ایمن‌سازی محیط کار، حفاظت از کارگران و جلوگیری از حوادث در کار با خطوط و تجهیزات برق‌دار است. رعایت آن در همه کارگاه‌های مشمول قانون کار اجباری است.
فصل اول: کلیات
شرایط کلی برای کار روی خطوط برق‌دار
- ماده ۱: کارهایی مانند تبدیل، اصلاح یا تغییر روی خطوط و تجهیزات برق‌دار فقط وقتی مجاز است که آن خطوط و تجهیزات برای کار برق‌دار مناسب باشند.
- ماده ۲: تغییرات در خطوط موجود برای تطبیق با این آیین‌نامه فقط وقتی لازم است که کارهای ماده ۱ (به جز تعمیرات ضروری) تشخیص داده شود.
- ماده ۳: این مقررات حداقل شرایط ایمنی هستند. ممکن است کارکنان مقررات دیگری (بدون مغایرت) برای ایمنی بیشتر رعایت کنند.
انجام بازرسی‌ها و آزمون‌های اولیه و تعیین شرایط موجود
- ماده ۴: قبل از هر کار، شرایط موجود را با بازرسی یا آزمون تعیین کنید. این شامل مشخصات خطوط برق‌دار، وضعیت پایه‌ها، محل استقرار، مدارها، تجهیزات نیرو، سرویس‌های ارتباطات و عوامل دیگر است.
- ماده ۵: خطوط و تجهیزات تا وقتی با آزمون یا روش مناسب بی‌برق تشخیص داده نشوند، برق‌دار محسوب می‌شوند.
- ماده ۶: قبل از کار روی خطوط یا مجاورت آن‌ها، ولتاژ کار را مشخص کنید.
فواصل مجاز
- ماده ۷: بدون ابزار عایق مناسب، کسی نباید با قسمت‌های برق‌دار تماس بگیرد یا از فواصل جدول ۱ نزدیک‌تر شود، مگر در موارد:
- الف: افراد نسبت به قسمت‌های برق‌دار عایق یا محافظت شده باشند. (تبصره: دستکش، دستکش آستین‌دار یا وسایل حفاظتی مناسب ولتاژ قابل قبول است.)
- ب: قسمت برق‌دار نسبت به افراد یا اجسام هادی با ولتاژ متفاوت عایق یا محافظت شده باشد.
- ج: افراد نسبت به اجسام هادی عایق، جدا یا محافظت شده باشند (مانند آماده‌سازی برای کار با دست لخت).
- ماده ۸: حداقل فواصل مجاز کار و کار با پرش (جدول ۱) را دقیق رعایت کنید. فاصله کار با پرش، فاصله افراد هنگام کار با پرش یا لوازم عایق مشابه روی خط برق‌دار است.
- ماده ۹: از ابزار تکیه‌گاه و نگهدار هادی‌ها (مانند پرش‌های گیره‌ای، کشش و تکیه‌گاه مقره‌های کششی) فقط وقتی استفاده کنید که فاصله حداقل به طول زنجیر مقره یا جدول ۱ برای ولتاژ مربوطه باشد.
جدول شماره ۱: حداقل فواصل مجاز برای جریان متناوب
| ولتاژ بین فازها (کیلوولت) | حداقل فاصله مجاز کار یا کار با پرش‌های عایق (متر) |
|---|---|
| ۱۱ و کمتر | ۰.۶ |
| بالاتر از ۱۱ تا ۳۳ | ۰.۷ |
| ۶۳ | ۰.۹ |
| ۱۳۲ | ۱.۰ |
| ۲۳۰ | ۱.۵ |
| ۴۰۰ | ۳.۵* |
*این فاصله را میتوان کمتر گرفت، به شرطی که از فاصله قسمت‌های برق‌دار تا قسمت‌های زمین‌شده کمتر نباشد.
اقدامات اضطراری و کمک‌های اولیه
- ماده ۱۰: کارفرما باید آموزش موارد زیر را فراهم کند یا اطمینان حاصل کند کارکنان تخصص دارند:
- الف: روش‌های اضطراری.
- ب: اصول کمک‌های اولیه و نجات شخص برق‌گرفته.
کار شبانه
- ماده ۱۱: در کار شبانه، چراغ‌های پروژکتوری یا قابل حمل برای کارکنان آماده باشد.
کار در نزدیکی یا بر فراز آب
- ماده ۱۲: در کار روی یا نزدیک آب با خطر غرق شدن، اقدامات حفاظتی برای جلوگیری از غرق انجام شود.
مایعات دستگاه‌های هیدرولیک
- ماده ۱۳: مایعات در قسمت‌های عایق کامیون‌های بالابر یا لوازم هیدرولیک نزدیک خطوط برق‌دار باید عایق باشند.
فصل دوم: ابزار و لوازم ایمنی
وسایل ایمنی
- ماده ۱۴: وسایل ایمنی لاستیکی باید با استاندارد مطابقت داشته و نکات زیر رعایت شود:
- الف: قبل و بعد از استفاده بازرسی شوند.
- ب: دستکش‌های لاستیکی با هوای فشرده برای اطمینان از سلامت آزمون شوند.
- ج: تجهیزات ایمنی میز لاستیکی از نظر الکتریکی و مکانیکی معادل یا بهتر از لاستیکی باشند.
- ماده ۱۵: کلاه حفاظتی با استاندارد مطابقت داشته و در کارگاه‌هایی با خطر سقوط اجسام، برق‌گرفتگی یا سوختگی استفاده شود.
لوازم انفرادی بالا رفتن
- ماده ۱۶: در کار بالای تیرها، برج‌ها یا تأسیسات، از کمربندهای مجهز به طناب و تسمه حفاظتی استفاده شود، مگر اینکه خطر بیشتری ایجاد کند.
- ماده ۱۷: کمربندها و طناب‌های حفاظتی با استاندارد مطابقت داشته باشند. کمربند می‌تواند نگهدارنده ابزار هم باشد، اما فاقد حلقه و قلاب فلزی اضافی جز استاندارد باشد.
- ماده ۱۸: کمربندها و طناب‌های ایمنی قبل و بعد از استفاده بازرسی شوند. به طناب ایمنی نیروی ضربه‌ای وارد نشود و فقط برای نجات اضطراری (مانند پایین آوردن افراد) استفاده شود. طناب حداقل قطر ۱۷ میلی‌متر، از ۳ یا ۴ رشته کنف درجه یک یا معادل (تحمل ۱۷۷۰ نیوتن یا ۱۳۰۰ کیلوگرم) باشد.
- ماده ۱۹: طناب‌های معیوب تعویض شوند.
نردبان
- ماده ۲۰: نردبان‌های قابل حمل فلزی یا هادی در مجاورت خطوط برق‌دار استفاده نشود، مگر در کارهای اختصاصی مانند پست‌های فشار قوی که نردبان عایق خطر بیشتری دارد. نردبان‌های هادی علامت‌گذاری شده و احتیاط لازم رعایت شود.
- ماده ۲۱: نردبان‌های قلاب‌دار در بهره‌برداری تأسیسات باید محکم شوند تا از تغییر مکان تصادفی جلوگیری شود.
ابزار کار روی خطوط برق‌دار
- ماده ۲۲: برای کار روی خطوط برق‌دار، فقط از پرش‌هایی با گواهی کارخانه برای ایستادگی در شرایط زیر استفاده شود:
- الف: ۱۰۰۰۰۰ ولت برای هر ۰.۳ متر طول به مدت ۵ دقیقه (برای پشم شیشه).
- ب: ۷۵۰۰۰ ولت برای هر ۰.۳ متر طول به مدت ۳ دقیقه (برای چوب).
- تبصره: پرش‌های بدون گواهی اما با مشخصات آزمون مشابه قابل استفاده است.
- ماده ۲۳: لوازم خطوط برق‌دار روزانه قبل از استفاده بازرسی شوند. بلافاصله قبل از استفاده، با پارچه تمیز شوند و اگر عیبی دیده شود، خارج شوند.
مترها یا نوارهای اندازه‌گیری
- ماده ۲۴: مترها یا نوارهای فلزی یا هادی در کار روی خطوط برق‌دار یا مجاورت استفاده نشود.
ابزارهای دستی
- ماده ۲۵: ابزارهای هیدرولیکی روی خطوط برق‌دار باید لوله‌های عایق با تحمل فشار کافی داشته و مقررات مخصوص رعایت شود.
- ماده ۲۶: ابزارهای بادی روی خطوط برق‌دار باید:
- الف: لوله‌های عایق با تحمل فشار کافی داشته باشند.
- ب: دستگاه جمع‌آوری رطوبت روی کمپرسور داشته باشند.
فصل سوم: تجهیزات مکانیک
کلیات
- ماده ۲۷: قبل از استفاده تجهیزات مکانیکی، برای اطمینان از کارایی بازرسی شوند.
- ماده ۲۸: در شروع هر نوبت، ترمزها و سیستم‌های عملیاتی آزمون شوند تا مناسب باشند.
- ماده ۲۹: کارکنان نمی‌توانند از خودرو موتوری با دید عقب مسدود استفاده کنند، مگر:
- الف: خودرو وسیله خبر سمعي برای عقب‌روی داشته و صدای آن قابل شنیدن باشد.
- ب: خودرو فقط با راهنمایی فرد دیگر عقب برود.
دیرک بالابر
- ماده ۳۰: خودروهای دیرک بالابر نزدیک خطوط برق‌دار باید به زمین وصل شوند، یا حصار برای جلوگیری از تماس افراد ایجاد شود (در این صورت برق‌دار تلقی شود)، یا برای کار عایق شوند.
- ماده ۳۱: اگر افراد در سبد به خط برق‌دار دسترسی داشته باشند و بدون عایق محفوظ نباشد، مصالح یا تجهیزات بین تیر/برج و سبد رد و بدل نشود.
- ماده ۳۲: سایر مقررات دیرک‌های بالابر رعایت شود.
خودروهای دیرک‌دار و جرثقیل و تجهیزات بالابر دیگر
- ماده ۳۳: لوازم و ابزارها (جز مخصوص کار برق‌دار) نباید از فواصل جدول ۱ نزدیک‌تر شوند، مگر:
- الف: حصار عایقی بین قسمت برق‌دار و تجهیزات نصب شود.
- ب: تجهیزات زمین شود.
- ج: تجهیزات عایق شود.
- د: تجهیزات برق‌دار تلقی شود و نکات ایمنی اجرا شود.
- ماده ۳۴: سایر مقررات خودروهای دیرک‌دار، جرثقیل‌ها و بالابرها رعایت شود.
فصل چهارم: برقراری اتصال زمین تجهیزات و خطوط برای حفاظت افراد
نصب اتصال زمین
- ماده ۳۵: در برقراری اتصال زمین (برای کار برق‌دار و بی‌برق)، انتهای زمین اول وصل شود، سپس انتهای دیگر با وسایل عایقی یا مناسب وصل/قطع شود.
- ماده ۳۶: در برچیدن، اول اتصال از خطوط با وسایل عایقی باز شود.
الکترود زمین
- ماده ۳۷: برای رفع خطر و سرعت وسایل حفاظتی، مقاومت الکترودهای زمین کافی پایین باشد.
اتصال زمین از طریق برج
- ماده ۳۸: اتصال از طریق برج با بست مخصوص قادر به هدایت جریان‌های اتصالی پیش‌بینی‌شده انجام شود.
هادی اتصال زمین
- ماده ۳۹: هادی اتصال زمین (وصل به زمین برج یا الکترود دفن/کوبیده) قادر به هدایت جریان‌های پیش‌بینی‌شده باشد و حداقل معادل مس ۳۵ میلی‌متر مربع هدایت کند.
فصل پنجم: خطوط هوایی
کلیات
- ماده ۴۰: قبل از صعود از تیرها، نردبان‌ها، داربست‌ها یا تأسیسات مرتفع، مقاومت آن‌ها در برابر نیروهای اضافی بررسی شود.
- ماده ۴۱: اگر صعود ایمن نباشد، قبل از اقدام با مهار، حائل یا روش‌های دیگر ایمن شود.
- ماده ۴۲: قبل از نصب/برچیدن هادی یا کابل، نیروی وارد بر تیرها توجه شود و اقدام برای جلوگیری از انهدام انجام شود.
- الف: در کاشتن/حمل/کندن تیرها نزدیک برق‌دار با جرثقیل یا وسایل مکانیکی، احتیاط برای جلوگیری از تماس انجام شود، مگر کار با دست لخت یا حفاظتی.
- ب: تجهیزات و ماشین‌آلات با فصل سوم مطابقت داشته باشند.
- ج: کارکنان روی زمین از تماس با ماشین‌آلات نزدیک برق‌دار خودداری کنند، جز با تجهیزات حفاظتی متناسب ولتاژ.
- د: تجهیزات بالابر مطمئن به زمین وصل شود، иначе برق‌دار تلقی و حصار ایجاد شود.
- ماده ۴۳: طناب‌های نزدیک خطوط برق‌دار غیرهادی باشند.
- ماده ۴۴: در سوار کردن برج‌ها با بالابر نزدیک خطوط برق‌دار، اگر ممکن خطوط بی‌برق شوند؛ иначе فواصل جدول ۱ رعایت شود.
- ماده ۴۵: در باد شدید یا عوامل طبیعی غیرعادی، عملیات (جز اضطراری) متوقف شود.
- ماده ۴۶: برای رعایت فواصل در حرکت تجهیزات زیر/نزدیک برق‌دار، فرد مسئول تعیین شود.
کار روی خطوط برق‌دار با دست لخت
- ماده ۴۷: علاوه بر فصول دیگر، مواد ۴۸ تا ۶۸ رعایت شود.
- ماده ۴۸: کارکنان قبل از اجازه کار با دست لخت، در زمینه ایمنی تعلیم و تمرین کنند.
- ماده ۴۹: قبل از روش دست لخت روی فشار قوی، بررسی:
- الف: ولتاژ مدار.
- ب: فواصل آزاد خطوط برق‌دار.
- ج: حدود ولتاژ مجاز تأسیسات بالابر.
- ماده ۵۰: فقط از تجهیزات طرح/ساخته/آزمایش‌شده برای دست لخت استفاده شود.
- ماده ۵۱: عملیات با نظارت فرد ماهر در دست لخت انجام شود.
- ماده ۵۲: وسایل وصل مجدد خودکار کلیدها اگر عملی، قبل از کار از کار انداخته شود.
- ماده ۵۳: اگر احتمال رعد و برق، عملیات متوقف شود.
- ماده ۵۴: در سبد بالابر برای اتصال عایق به برق‌دار، پوسته هادی تعبیه شود:
- الف: کارکنان با کفش هادی یا روش مناسب به پوسته وصل شوند.
- ب: در لزوم، از پرده الکترواستاتیک یا لباس هادی استفاده شود.
- ماده ۵۵: قبل از تماس کارکنان با برق‌دار، پوسته مطمئن به آن وصل شود و تا پایان بماند.
- ماده ۵۶: فقط از ابزار پیش‌بینی‌شده برای دست لخت استفاده شود و تمیز/خشک نگه داشته شود.
- ماده ۵۷: قبل از بلند کردن دیرک، پایه‌های حایل تنظیم و بدنه به زمین وصل شود؛ اگر نه، موانع حفاظتی و برق‌دار تلقی شود.
- ماده ۵۸: قبل از کار، کنترل‌ها (خودرو و سبد) بازرسی/آزمون شوند تا بی‌نقص باشند.
- ماده ۵۹: هر روز یا در ولتاژ بالاتر/تغییر شرایط، آزمون نشت جریان دیرک انجام شود. سبد برای ۳ دقیقه با ولتاژ برابر تماس گیرد؛ نشت بیش از ۱ میکروآمپر/کیلوولت نشود. اگر ایراد، عملیات متوقف.
- ماده ۶۰: وسایل بالابر با فرمان مضاعف (پایین/بالا):
- الف: فرمان‌های بالایی ساده قابل دسترس از سبد (یا هر دو سبد).
- ب: فرمان‌های پایین نزدیک ته دیرک و اولویت بر بالایی داشته باشند.
- ماده ۶۱: فرمان پایین جز با اجازه فرد سبد یا اضطراری ممنوع.
- ماده ۶۲: حداقل فواصل هوایی با جدول ۲ مطابقت کند. بین سبد و زمین‌شده یا خطوط با ولتاژ متفاوت رعایت شود، مگر با حفاظ عایق. در نزدیک/دور شدن و وصل هم رعایت شود.
- ماده ۶۳: در نزدیک/دور شدن یا اتصال، فواصل جدول ۲ بین قسمت‌های عایق دیرک و زمین‌شده رعایت شود.
- ماده ۶۴: در استقرار سبد نزدیک مقره میخی/زنجیره بشقابی برق‌دار، فاصله با جدول ۲ بین سبد و انتهای زمین‌شده رعایت شود.
- ماده ۶۵: استفاده وسیله (مانند طناب) برای بالا کشیدن لوازم از زمین به سبد/دیرک ممنوع.
- ماده ۶۶: در سبد جز سیم‌های اتصال، مفتول تسلیح یا ابزار، شیء هادی بیش از ۰.۹۲ متر نباشد.
- ماده ۶۷: طناب‌های غیرهادی بین خط و زمین قابل استفاده اگر کمک سبد نگهداری نشوند.
- ماده ۶۸: سبد و قسمت بالای دیرک تحت نیروهای بیش از توصیه سازنده برای بار قرار نگیرد.
- الف: جدول ۲ روی صفحه غیرهادی دوام‌دار در سبد یا نزدیک آن برای دید اپراتور نصب شود.
- ب: توصیه: برای کنترل فواصل از میله‌های اندازه‌گیری عایق استفاده شود.
جدول شماره ۲: حداقل فواصل هوایی مجاز کار روی خطوط برق‌دار با دست لخت برای جریان متناوب
| ولتاژ بین فازها (کیلوولت) | فاز به زمین (متر) | فاز به فاز (متر) |
|---|---|---|
| ۱۱ و کمتر | ۰.۶ | ۰.۶ |
| بالاتر از ۱۱ تا ۳۳ | ۰.۷ | ۰.۷ |
| ۶۳ | ۰.۹ | ۰.۹ |
| ۱۳۲ | ۱.۰ | ۱.۵ |
| ۲۳۰ | ۱.۵ | ۲.۵۰ |
| ۴۰۰ | ۳.۵* | ۶.۰* |
*این فاصله را میتوان کمتر گرفت، به شرطی که از فاصله قسمت‌های برق‌دار تا زمین‌شده کمتر نباشد.
جمع‌بندی
این آیین‌نامه برای ایمنی کار روی خطوط و تجهیزات برق‌دار، حفاظت از کارگران و پیشگیری از حوادث تدوین شده است. رعایت آن برای همه کارگاه‌های مشمول قانون کار الزامی است.
سوالات متداول (FAQ)
چرا کار روی خطوط برق‌دار خطرناک است؟
به دلیل خطر برق‌گرفتگی، سقوط، یا تماس با تجهیزات برق‌دار بدون حفاظت مناسب.
فواصل مجاز چیست؟
حداقل فاصله‌ای که باید بین افراد یا تجهیزات و خطوط برق‌دار رعایت شود (جدول ۱ و ۲).
وظیفه کارفرما چیست؟
تأمین آموزش، تجهیزات ایمن، و نظارت بر رعایت مقررات ایمنی.
چه زمانی باید عملیات متوقف شود؟
در شرایط خطرناک مانند رعد و برق یا نقص تجهیزات.
۰
از ۵
۰ مشارکت کننده