آیین‌نامه ایمنی کار با ماشین‌آلات عمرانی
راهنمای جامع برای ایمنی و حفاظت در پروژه‌های عمرانی
آیین‌نامه ایمنی کار با ماشین‌آلات عمرانی با هدف ایمن‌سازی محیط کار، حفاظت از نیروی انسانی و منابع مادی کشور و پیشگیری از حوادث ناشی از کار در فعالیت‌های مرتبط با ماشین‌آلات عمرانی تدوین شده است. این مقررات که در ۲۹ اسفند ۱۳۹۸ به‌روزرسانی شده، به استناد ماده ۸۵ قانون کار جمهوری اسلامی ایران تنظیم شده و برای همه کارگاه‌های عمرانی مشمول قانون کار که از ماشین‌آلات مندرج در این آیین‌نامه استفاده می‌کنند، الزامی است. در این صفحه، محتوای کامل آن به زبانی ساده و قابل‌فهم بازنویسی شده و در قالب آکاردئون ارائه شده است.
کلمات کلیدی: آیین‌نامه ایمنی ماشین‌آلات عمرانی، حفاظت فنی، پیشگیری از حوادث، کارگاه عمرانی، ایمنی کارگران.
هدف و دامنه شمول
هدف این آیین‌نامه، ایمن‌سازی محیط کار، صیانت از نیروی انسانی و منابع مادی کشور و پیشگیری از حوادث ناشی از کار در فعالیت‌های مرتبط با ماشین‌آلات عمرانی است. رعایت آن در تمام کارگاه‌های عمرانی که از ماشین‌آلات استفاده می‌کنند، اجباری است.
فصل اول: تعاریف و اصطلاحات کلیدی
در این فصل، اصطلاحات کلیدی برای فهم بهتر آیین‌نامه تعریف شده‌اند:
- ماشین: مجموعه‌ای از قطعات متحرک و ثابت که بر روی شاسی قرار گرفته و برای تسهیل در عملیات عمرانی در کارگاه‌ها مورد استفاده قرار میگیرد.
- ماشین با سرنشین: ماشینی خودکشنده که دارای کابین و صندلی است و عامل انجام کار پس از استقرار روی آن می‌تواند آن را هدایت و کنترل کند.
- ماشین بی‌سرنشین: ماشینی خودکشنده با کنترل مستقیم و تجهیزات کنترلی که توسط فرد پیاده هدایت می‌شود.
- ماشین کنترل از راه دور: ماشینی که توسط دستگاه‌های کنترل از راه دور (بی‌سیم یا باسیم) هدایت و کنترل می‌شود.
- حفار: برای حفر و گودبرداری (مثل بیل‌های مکانیکی، نهرکن‌ها، دریل واگن‌ها).
- خاکبردار: برای خاکبرداری و جابجایی خاک (مثل لودرها، بیل‌های مکانیکی).
- تسطیح‌کننده: برای تسطیح زمین (مثل گریدرها، اسکریپرها).
- فشرده‌ساز: برای فشرده کردن خاک (مثل غلطک‌ها).
- تهیه مصالح: برای تولید مصالح مثل بتن و آسفالت.
- انتقال مواد: برای حمل مصالح (مثل نوارنقاله، دامپرها).
- باربردار: برای جابجایی بار در محور قائم یا ترکیبی (مثل جرثقیل، لیفتراک).
- تکمیل و نهایی‌کننده: برای عملیات تکمیلی مثل آسفالت‌ریزی (مثل قیرپاش‌ها، فینیشرها).
- لوله‌گذار: برای نصب لوله‌ها با تجهیزات خاص.
- لایروب: برای جمع‌آوری گل و لای.
- تراکتور یا کشنده: برای کشیدن تجهیزات عمرانی.
- شماره شناسایی محصول: کد منحصربه‌فرد ماشین مطابق استاندارد ملی ایران به شماره ۸۴۰۵.
- حفاظ: وسیله‌ای برای ایمن‌سازی در برابر قسمت‌های خطرناک ماشین.
- حفاظ ایمن درهم قفل‌شونده: حفاظی که مانع کارکرد ماشین تا بسته شدن آن می‌شود.
- شروع به کار ناخواسته: حرکت غیربرنامه‌ریزی‌شده ماشین.
- شخص ذی‌صلاح: فردی با صلاحیت، تجربه و مهارت فنی.
- شرایط اضطراری: موقعیت‌های غیرعادی و تهدیدآمیز.
- حریم عملیاتی: محدوده ممنوع برای افراد غیرمجاز.
- منطقه کاری: ناحیه عملیات عمرانی.
- عامل انجام کار: فردی با گواهینامه ویژه و مهارت فنی.
- جام: محفظه بارگیری مصالح.
- پنوماتیک: سیستم استفاده از هوای فشرده برای اعمال قدرت.
- هیدرولیک: سیستم استفاده از سیال روغن تحت فشار.
- شبه‌حادثه: رویداد بدون خسارت جانی یا مالی.
فصل دوم: مقررات عمومی
این فصل قوانین کلی برای ایمنی کار با ماشین‌آلات را پوشش می‌دهد:
- ماده ۱: کارفرما مکلف است خطرات را شناسایی، ارزیابی و کنترل کند و سیستم ایمنی کار را مستقر نماید.
- ماده ۲: مقاطعه‌دهنده مسئول نظارت بر ایمنی مجری است و در صورت تخلف، باید عملیات را متوقف کند.
- ماده ۳: کارفرما باید از افراد دارای گواهینامه ویژه و مهارت فنی استفاده کند.
- ماده ۴: راننده باید آموزش‌های فنی و ایمنی لازم را دیده باشد.
- ماده ۵: استفاده از ماشین‌آلات دارای استانداردهای بین‌المللی یا ملی (شماره ۱۲۵۴۴).
- ماده ۶: کابین و ساختارهای حفاظتی ماشین باید مطابق استانداردهای ملی (۸۶۱۰، ۸۱۵۷، ۱۰۴۸۲) باشد.
- ماده ۷: کارفرما از بکارگیری افراد فاقد گواهی سلامت خودداری کند.
- ماده ۸: ماشین باید دارای لوح مشخصات شامل نام سازنده، وزن، ظرفیت، شماره شناسایی و سال ساخت باشد.
- ماده ۹: ماشین باید به سیگنال صوتی، نورافکن، ترمز، چراغ گردان، صدا خفه‌کن و حفاظ ایمن مجهز باشد.
- ماده ۱۰: کابین باید راننده را در شرایط جوی نامساعد محافظت کند، شیشه ایمن، دید کافی، سیستم تهویه و کپسول اطفاء حریق داشته باشد.
- ماده ۱۱: صندلی ماشین باید مجهز به ضربه‌گیر، کمربند ایمنی و قابل تنظیم باشد.
- ماده ۱۲: علایم و برچسب‌های ایمنی باید خوانا و مطابق استاندارد ۱۰۴۷۷ باشند.
- ماده ۱۳: تردد از پلکان ماشین با رعایت سه نقطه تماس و تمیز بودن پلکان.
- ماده ۱۴: کارفرما باید راه‌های دسترسی ایمن کارگاه را طراحی کند.
- ماده ۱۵: نصب تابلوها و علایم ایمنی در مسیرهای خطرناک.
- ماده ۱۶: کنترل گرد و غبار با پاشیدن آب و تجهیزات حفاظتی.
- ماده ۱۷: انتقال ایمن ماشین‌آلات با نظارت شخص ذی‌صلاح.
- ماده ۱۸: تأیید استحکام پل‌ها برای حمل ماشین‌آلات.
- ماده ۱۹: تعیین محدودیت سرعت در کارگاه.
- ماده ۲۰: انتخاب ماشین مناسب با نوع عملیات.
- ماده ۲۱: تهیه دستورالعمل کار و رعایت آن توسط راننده.
- ماده ۲۲: استفاده از ماشین‌آلات با معاینه فنی معتبر.
- ماده ۲۳: ممنوعیت ورود افراد غیرمجاز به حریم عملیاتی.
- ماده ۲۴: تردد در مسیرهای مشخص‌شده کارگاه.
- ماده ۲۵: ممنوعیت حواس‌پرتی راننده (خوردن، آشامیدن، استعمال دخانیات).
- ماده ۲۶: توقف عملیات در شرایط جوی نامساعد.
- ماده ۲۷: ممنوعیت نگهداری مواد قابل اشتعال در کابین.
- ماده ۲۸: حمل مواد قابل اشتعال با ماشین‌های مخصوص.
- ماده ۲۹: تجهیز ماشین‌های بدون دید کافی به وسایل آشکارساز.
- ماده ۳۰: استفاده از فرد علامت‌دهنده در محیط‌های خطرناک.
- ماده ۳۱: فرد علامت‌دهنده باید با دستورالعمل‌های علامت‌دهی آشنا باشد.
- ماده ۳۲: در صورت برخورد با خطوط برق، راننده تا قطع جریان در ماشین بماند.
- ماده ۳۳: خروج ایمن راننده در صورت آتش‌سوزی با رعایت اقدامات خاص.
- ماده ۳۴: رعایت سرعت مطمئنه، توزیع یکنواخت بار و فاصله ایمن.
- ماده ۳۵: دور زدن در شیب طبق توصیه سازنده.
- ماده ۳۶: ممنوعیت استفاده از ادوات برای کاهش سرعت.
- ماده ۳۷: ممنوعیت بکسل کردن در شیب تند.
- ماده ۳۸: بکسل کردن فقط با بکسل ثابت.
- ماده ۳۹: استفاده از زنجیر حفاظتی برای چرخ‌های لاستیکی روی اجسام تیز.
- ماده ۴۰: توقف ایمن ماشین با رعایت شرایط خاص.
- ماده ۴۱: گوه‌های مقاوم برای جلوگیری از حرکت چرخ‌ها.
- ماده ۴۲: استفاده از گوه برای ماشین‌های سنگین در شیب.
- ماده ۴۳: ممنوعیت کار در حالت خلاص در سراشیبی.
- ماده ۴۴: ممنوعیت ورود افراد متفرقه به کابین.
- ماده ۴۵: ممنوعیت سوار شدن کارگران روی اجزای ماشین.
- ماده ۴۶: کار در شب با روشنایی کافی.
- ماده ۴۷: ممنوعیت جابجایی جام از روی تاسیسات و کارگران.
- ماده ۴۸: اتصال به زمین برای ماشین‌های الکتریکی.
- ماده ۴۹: قطع و وصل جریان برق توسط فرد ذی‌صلاح.
- ماده ۵۰: فاصله کابین از جبهه کاری حداقل ۱ متر.
- ماده ۵۱: ممنوعیت سوار و پیاده شدن در حین حرکت.
- ماده ۵۲: آماده‌سازی وسایل اطفاء حریق در کارگاه.
- ماده ۵۳: نرده‌های حفاظتی در مسیرهای مرتفع.
- ماده ۵۴: ایمن‌سازی قسمت‌های خطرناک ماشین.
- ماده ۵۵: حفاظ درهم قفل‌شونده برای قسمت‌های خطرناک.
- ماده ۵۶: تعمیر و نگهداری ماشین طبق دستورالعمل سازنده.
- ماده ۵۷: نگهداری ابزارهای تیز در غلاف.
- ماده ۵۸: ممنوعیت استفاده از ابزارهای مولد جرقه.
- ماده ۵۹: بازرسی قبل از کار (چراغ‌ها، ترمزها، هیدرولیک).
- ماده ۶۰: رعایت سرعت و پاکسازی برف در شرایط جوی نامساعد.
- ماده ۶۱: ممنوعیت نگهداری ماشین در محل‌های پرخطر.
- ماده ۶۲: سوخت‌گیری ایمن با موتور خاموش.
- ماده ۶۳: تهویه مناسب در مکان‌های سرپوشیده.
- ماده ۶۴: خاموش کردن تلفن همراه در شرایط خاص.
- ماده ۶۵: ممنوعیت توقف یا حرکت نزدیک گودبرداری.
- ماده ۶۶: ایجاد موانع مستحکم اطراف پرتگاه‌ها.
- ماده ۶۷: ممنوعیت قرار دادن اشیاء مانع دید راننده.
- ماده ۶۸: ممنوعیت حرکات نمایشی و خطرناک.
- ماده ۶۹: نصب علایم هشدار در محل‌های بارگیری مرتفع.
- ماده ۷۰: استفاده از علایم هشدار برای توقف در غیر پارکینگ.
- ماده ۷۱: نصب علایم هشدار در قوس‌های بدون دید.
- ماده ۷۲: نصب تابلوهای راهنما در کابین.
- ماده ۷۳: محافظت کابل‌های برق روی زمین.
- ماده ۷۴: ایجاد خاکریز اطمینان در مکان‌های پرخطر.
- ماده ۷۵: کنترل گرد و غبار در محل‌های کاری.
- ماده ۷۶: اخذ مجوز برای کار در نزدیکی تاسیسات برقی.
- ماده ۷۷: ممنوعیت استقرار جک روی تاسیسات.
- ماده ۷۸: استفاده از لباس مناسب با قابلیت رویت.
- ماده ۷۹: لباس کارگران باید زرد یا نارنجی فلورسنت با نوار شبرنگ باشد.
- ماده ۸۰: ایجاد راه دسترسی ایمن و کنترل ترافیک.
- ماده ۸۱: مشخصات فنی علایم و حفاظ‌های ایمنی.
- ماده ۸۲: گزارش حوادث و شبه‌حوادث توسط کارکنان و ثبت توسط مسئولین.
فصل سوم: مقررات اختصاصی
ماشین‌های حمل بار
- ماده ۸۳: بارگیری ایمن با مهار مناسب، چیدمان لوله‌ها و جلوگیری از نامتعادل شدن.
- ماده ۸۴: فاصله حداقل ۶۰ سانتی‌متری بین ماشین آلات و بیل مکانیکی یا لودر هنگام بارگیری.
- ماده ۸۵: ممنوعیت تخلیه بار از ارتفاع زیاد.
- ماده ۸۶: حفظ پایداری بیل مکانیکی هنگام بارگیری.
- ماده ۸۷: حرکت لودر با جام نزدیک زمین برای حفظ تعادل.
- ماده ۸۸: بارگیری در سطوح افقی و اجتناب از سطوح شیب‌دار.
- ماده ۸۹: قرارگیری ایمن ماشین بارکننده در جبهه‌های مستعد ریزش.
- ماده ۹۰: ایمن‌سازی جبهه کاری مستعد ریزش قبل از بارگیری.
تخلیه بار
- ماده ۹۱: نظارت ناظر بر جبهه‌های مستعد ریزش هنگام تخلیه.
- ماده ۹۲: ممنوعیت حرکت ماشین در حالت تخلیه.
- ماده ۹۳: توقف ایمن ماشین در فاصله مطمئن از محل تخلیه.
- ماده ۹۴: تخلیه در سطوح صاف و مسطح.
- ماده ۹۵: اطمینان از خالی بودن محفظه قبل از حرکت.
- ماده ۹۶: توقف کامل قبل از فعال کردن جک تخلیه.
- ماده ۹۷: بررسی پایداری محل تخلیه قبل از شروع.
- ماده ۹۸: تخلیه در فاصله ایمن از خاکریزهای سست.
- ماده ۹۹: رعایت فاصله مناسب از لبه خاکریزهای سست.
- ماده ۱۰۰: طراحی ایمن ابزار کنترلی برای تخلیه دستی.
- ماده ۱۰۱: استفاده از فرد علامت‌دهنده برای تخلیه ایمن.
- ماده ۱۰۲: طراحی راه‌های ارتباطی و تجهیزات تخلیه برای تحمل نیروها.
- ماده ۱۰۳: ابعاد مناسب راه‌های ارتباطی و تجهیزات تخلیه.
ماشین‌های خاص
- ماده ۱۰۴: ممنوعیت حفاری زیر بیل مکانیکی.
- ماده ۱۰۵: حفاظ‌گذاری دهانه‌های ورودی و خروجی ماشین‌ها.
- ماده ۱۰۶: اتصال اسکریپر با کابل اطمینان و تکیه‌گاه جام هنگام تعویض تیغه.
- ماده ۱۰۷: قیرپاش‌ها باید دارای ورق فلزی، حفاظ مقاوم و محافظت در برابر آتش باشند.
- ماده ۱۰۸: پیشگیری از آتش‌سوزی ناشی از کف قیر با ابزار مناسب.
- ماده ۱۰۹: ممنوعیت استفاده از شعله برای بررسی سطح قیر.
- ماده ۱۱۰: اسپری‌های قیرپاش باید با ورق مقاوم و دریچه مشاهده مجهز باشند.
- ماده ۱۱۱: ممنوعیت باز کردن دریچه‌های بازدید قیرپاش قبل از تخلیه فشار.
- ماده ۱۱۲: ماشین‌های حمل قیر و سوخت باید مجهز به خاموش‌کننده فوم باشند.
- ماده ۱۱۳: کنترل ترافیکی هنگام آسفالت‌کاری در مسیرهای عمومی.
- ماده ۱۱۴: حمل ظروف قیر پس از سرد شدن.
- ماده ۱۱۵: ممنوعیت استفاده از شعله برای رقیق‌کننده در آسفالت‌کاری.
- ماده ۱۱۶: ممنوعیت باز و بسته کردن مخزن تحت فشار.
- ماده ۱۱۷: استفاده از کنداکتورها و عایق‌های الکتریکی برای ماشین‌های حمل مواد قابل اشتعال.
- ماده ۱۱۸: ممنوعیت استفاده از تیغه برای توقف ماشین جز در شرایط اضطراری.
- ماده ۱۱۹: مهار ایمن لایروب‌ها و ماشین‌های حفاری ثابت روی دیوارهای بلند.
- ماده ۱۲۱: بررسی ایمنی قبل از غلطک‌زنی (ظرفیت، لبه ترانشه‌ها).
- ماده ۱۲۱: توقف ایمن غلطک با ترمز، دنده مخالف و گوه.
- ماده ۱۲۲: کنترل حرکت غلطک دستی توسط عامل انجام کار.
- ماده ۱۲۳: امکان قطع عملکرد ارتعاشی غلطک از ایستگاه کنترلی.
- ماده ۱۲۴: رعایت حدود ارتعاش شغلی و معاینات پزشکی برای کارکنان.
- ماده ۱۲۵: تجهیز دریل واگن‌ها به سیستم کنترل گرد و غبار.
- ماده ۱۲۶: ممنوعیت استفاده از ماشین‌های کنترل از راه دور نزدیک تاسیسات برقی.
- ماده ۱۲۷: راه‌اندازی ابزارهای پنوماتیکی با حداقل ریسک و تنظیم خودکار شیر هوا.
- ماده ۱۲۸: شیلنگ‌های هوای فشرده باید برای فشار کاری مجاز طراحی شوند.
- ماده ۱۲۹: ابزارهای پنوماتیکی باید مجهز به گیره ایمن باشند.
- ماده ۱۳۰: استفاده از ماشین‌های چرخ زنجیری در زمین‌های ناپایدار.
- ماده ۱۳۱: جک‌های هیدرولیکی باید مجهز به شیرهای قفل‌دار باشند.
- ماده ۱۳۲: ماشین‌های بی‌سرنشین باید در صورت رها شدن اهرم متوقف شوند.
- ماده ۱۳۳: استفاده از تیم مجهز به پوشش انعکاسی برای کنترل ترافیک.
- ماده ۱۳۴: وسایل محکم‌کننده وینچ باید نیروی دو برابر کشش را تحمل کنند.
- ماده ۱۳۵: ماشین‌های مجهز به وینچ عقب‌سوار باید به صفحات محافظ با ضخامت حداقل ۶ میلی‌متر و ابعاد ۴۵×۴۵ میلی‌متر مجهز باشند.
- ماده ۱۳۶: مسئولیت رعایت آیین‌نامه بر عهده کارفرما بوده و در صورت حادثه ناشی از عدم رعایت، باید خسارات را جبران کند.
سوالات متداول
آیا این آیین‌نامه برای همه کارگاه‌ها اجباری است؟
بله، برای تمام کارگاه‌های عمرانی مشمول قانون کار الزامی است.
چه کسانی می‌توانند با ماشین‌آلات عمرانی کار کنند؟
فقط افراد دارای گواهینامه ویژه و مهارت فنی.
حریم عملیاتی چیست؟
محدوده‌ای که ورود افراد غیرمجاز به آن ممنوع است.
وظایف کارفرما چیست؟
شناسایی خطرات، نظارت بر ایمنی، استخدام افراد ذی‌صلاح و ارائه آموزش.
چگونه از حوادث در کارگاه جلوگیری کنیم؟
با رعایت استانداردها، استفاده از تجهیزات ایمنی و آموزش کارگران.
با مایندمپ‌های HSEVIP، یادگیری را با بهترین کیفیت و کمترین زمان ممکن تجربه کنید.
تصویر: بخشی از مایندمپ سوالات استخدامی HSE (جهت دریافت کلیک کنید)
۵
از ۵
۱ مشارکت کننده